BADEM’ Ä°N BÄ°TKÄ°SEL ÖZELLÄ°KLERÄ° 1). Kök, Gövde, Dallar ve Yapraklar

Badem fidan ı saçak kö­kü çok az olan kaba bir kök sistemine sahiptir. Kazık kök tipinde olan derin kök sisteminin doÄŸal kuraklığa karşı toleransı sayesinde sığ topraklarda, yamaçların kurak koÅŸullarında mini­mum çaba ile hatırı sayılır miktarda ürün verebilir.

Gövde, düzgün, gri-kır-mızımtırak kahverengi, iri lentisellidir. Bir yıllık dallar üzerinde odun veya çiçek tomurcukları bulunur. Odun tomurcukları küçük ve sivridir.

Yapraklar ı çeÅŸitlere göre iri, orta iri ve küçük elips veya mızrak ÅŸeklinde olup kenarları diÅŸlidir. Renkleri açık ve koyu yeÅŸil arasında deÄŸiÅŸir. Åžeftali bitkisinden daha küçük ve incedir. Açık ve koyu yeÅŸil arasında deÄŸiÅŸir.

2) Çiçekleri ve Döllenme Biyolojisi

Çiçek tomurcukları yıllık sürgünde veya 2-13 cm uzunluÄŸundaki buket dallar­da oluÅŸur. Erselik 5, çanak (açık yeÅŸil), 5 taç (beyaz-pembe), 20-40 erkek organ, 1 diÅŸi organ (1 karpel), ovaryum orta durumludur (perigin). Kalıtsal yapı ve çevre ÅŸartları nedeni ile çift diÅŸi organ oluÅŸtuÄŸu veya hiç oluÅŸmadığı görülür. Geç çiçek açan çeÅŸitlerin çiçeklenme süresi uzundur. Bu durum badem aÄŸaçlarının daha iyi tozlanmasına yol açar.

Badem  çiçeklerinin tozlanmasını bal arıları saÄŸlar. Bal arısından tozlaÅŸmadan azami derecede yararlanabilmek için kovanların tozlaÅŸması istenen bitkilerce be­lirli bir uzaklıktan fazla olmaması gerekmektedir.

Çiçek tozları arıların vücuduna yapışır. Arılar çiçeÄŸin içindeki bal özünü almak için uÄŸraşırken üzerlerindeki çiçek tozları diÅŸi organla temas eder. Böylece mey­ve oluÅŸması için zorunlu olan “tozlanma”, arkasından da “döllenme” olayı ger­çekleÅŸir. Bu yüzden badem bahçeleri ister kendine döllenen, ister baÅŸka çeÅŸitle tozlanma gerektiren çeÅŸitlerden kurulu olsun, iyi bir ticari verim elde etmek için dönüm başına iki kovandan fazlasını kullanmamalıdırlar. Aslında kovan sayısı toplam dönüme 1,5 ile 1,45 arası oranlanmalıdır. ÖrneÄŸin: 2 dönüme 3 kovan veya 100 dönüme 145 kovan gibi.

Badem yetiÅŸtiriciliÄŸinde arının çok büyük bir yeri olduÄŸundan arı yetiÅŸtiriciliÄŸi­ne çok önem verilmektedir.

Arıların TozlaÅŸmadaki Önemi

Bal, balmumu, arısütü, arı zehri ve propolis gibi hem gıda hem de farmako­lojik deÄŸerleri çok yüksek olan ürünleri üreten balansı, bunlardan çok daha önemli olan bitkilerdeki tozlaÅŸmayı gerçekleÅŸtirerek ürünün nicelik ve nitelik yö­nünden üstün olmasını saÄŸlamaktadır. Dünya genelinde insan gıdasının %90′ı 82 bitki türünden elde edilmektedir. Bunlardan %77’sinin tozlayıcısı arılardır.

D ünya genelinde arı tozlaÅŸması ileelde dilen ürünün o yıl üretilen balın deÄŸerinin 50 katından fazla olduÄŸu kaydedilmektedir. Yapılan bir araÅŸtır­mada ABD’de 1980 yılında arı tozlaÅŸ­ması sonucu meydana gelen ürünün o yılki bal ve balmumu deÄŸerinin yakla­ÅŸÄ±k 143 katı olduÄŸu, bunun 19 milyar dolar deÄŸerine ulaÅŸtığı vurgulanmak­tadır.

Bal ar ısı tozlaÅŸmayı saÄŸlaması sa­yesinde ABD tarımına yılda ortalama 9 milyar dolarlık katkı saÄŸlamaktadır. Bu deÄŸer 2000 yılında 15 milyar Amerikan Doları’na ulaÅŸmıştır. Tarım­da geliÅŸmiÅŸ ülkeler, bitkilerde tozlaÅŸ­manın optimum düzeyde olmasına önem verdiklerinden özellikle 1960′dan itibaren bu sahadaki bilim­sel çalışmaları belirgin ÅŸekilde yoÄŸun­laÅŸtırmışlardır, ilk uluslararası tozlaÅŸ­ma sempozyumu 1960′da Kopenhag (Danimarka)’da yapılmıştır. TozlaÅŸma ile ilgili yapılan yayın sayısı 70′li yıllar­dan itibaren hızlı bir artış göstermiÅŸ 90′lı yıllarda doruÄŸa ulaÅŸtır.

Bitkisel üretimde verim düÅŸüklüÄŸü genelde su ve gübrelemenin yetersiz­liÄŸine, hastalıklar, zararlılar, yabancı otlar ve diÄŸer bazı tekniklere atfedilse de çok kez tozlaÅŸmadaki yetersizliÄŸin doÄŸurduÄŸu sonuçlar ihmal edilmek­tedir.

Geli ÅŸmiÅŸ ülkelerde arı kolonilerinin %50′den fazlası kültür bitkilerinin tozlaÅŸ­masında kullanılmak amacıyla kiralanmaktadırlar. ABD’de tozlaÅŸma amacıyla ilk kovan kiralamanın 1909′da gerçekleÅŸtirildiÄŸi belirtilmekte, 70′li yıllardan itibaren çok artış gösterdiÄŸi, son yıllarda da en yüksek düzeye ulaÅŸtığı bildirilmektedir. Dünyanın en önemli badem üretim alanları arasında yer alan Kaliforniya’da 1999 yılında bir milyon arı kolonisi tozlaÅŸmada kullanılmak amacıyla kiralanmıştır. Tür­kiye’de de bu durumun uygulanmaya konması tarım ürünlerinde nicelik ve nite­liÄŸi artıracağı gibi arıcılığın da geliÅŸmesine olanak saÄŸlayacaktır. Bunun için ba­kanlık bitkisel üretim yapan yetiÅŸtiricilere kontrollü tozlaÅŸma kredisi vererek yetiÅŸ­tiricilerin arı kolonisi kiralamalarını teÅŸvik etmelidir.

Badem aÄŸaçları Åžubat ortasından Mart ortasına kadar tomurcuklanırlar. Bu dönemde arılar bahçelere getirilir.

Bah çelere arı kovanı yerleÅŸtirmekle iÅŸler bitmez. Arıların her türlü bakımının yapılması, hastalık ve zararlılara (akar) karşı korunmaları gerekir. Akarlardan en

tehlikelisi de Varroa akar ıdır. Bu akar uygulanan tüm yöntemlere ve önlemlere karşı gittikçe direnç geliÅŸtirmektedir. Dünya çapında özellikle Kaliforniya’da teh­didin ve tehlikenin ne kadar büyük olduÄŸu bilindiÄŸinden alternatif koruma tek­nikleri arayışı devam etmektedir. Bölgedeki an endüstrisi, Kaliforniya Üniversite­si ve Tucson’daki USADA-ARS laboratuarı Badem Kuruluyla beraber çalışmaları­nı sürdürmektedir. Åžu anda yürütülen projeler arasında akarlara dirençli arı larva­sı üretimi vardır.

Ülkemizde de badem yetiÅŸtiricilerimiz ziraat fakültelerinin arıcılık bölümüyle koordineli çalışmaları gerektiÄŸini göz önünde bulundurmalıdırlar. Sadece badem yetiÅŸtiriciliÄŸinde deÄŸil arıcılıktaki son geliÅŸmeleri ve hastalıklarla mücadele yön­temlerini de takip etmelidirler.

Akarlarla senede sadece bir kere de ÄŸil sürekli mücadele etmek gerekir. Kovan sürekli gözetim altında tutulmalıdır. Her sene kullandığımız mücadele yöntemi artık etkili olmayabilir, çünkü bu teknikler daha yenileri geliÅŸtirilemeden birkaç yılda etkisiz hale gelecek kadar kısa ömürlüdürler. Tüm mücadele tekniklerinin yanı sıra kovan direncinin geliÅŸtirilmesi gerekmektedir.

Do ÄŸanın doÄŸal düzenine müdahale etmek pek doÄŸru bir yaklaşım olmasa da, akarlara karşı dirençli arı larvalarının üretimi hem çevreyi ve insan saÄŸlığını tehdit eden kimyasalların kullanımını engelleyecek, hem de akarların bu hızlandırılmış evrimsel deÄŸiÅŸime karşılık vermelerini zorlaÅŸtıracaktır. Gittikçe büyüyen badem sektörü acil çözüm beklemektedir.

Åžu aÅŸamada insan saÄŸlığı açısından son derece olumsuz etkileri olan kimyasal  maddelerden daha uzun yıllar vazgeçilecek gibi görünmemektedir. Varroa’ya karşı yaygın olarak kullanılan maddelerin çoÄŸunun yan etkileri vardır. Öte yandan Varroa akarı da zamanla bu maddelere direnç kazanmaktadır.

ilaçlı mücadelenin etkili olmamasının sebeplerinden biri de yeterince yağış ol­madığı durumlardır. Yağışın az düÅŸmesi arının saÄŸlığını direk etkiler, akarlara kar­ÅŸÄ± daha az dirençli hale gelir. Arılar, uygun hava ÅŸartlarında çevrede akarlar olma-

s ına raÄŸmen iyi geliÅŸebilirler ama, kurak koÅŸullarda akarlar egemenliÄŸi ele alarak arıların çoÄŸunu öldürmektedirler.

Ar ıların sayılarını arttırma, var olan sayıyı korumaya çalışma, ihtiyaçlarını kar­ÅŸÄ±lama, destek besin maddeleri saÄŸlama, daha yumuÅŸak akar kontrol ilaçları kul­lanma gibi hummalı çalışmaların bile ne kadar iyi sonuç vereceÄŸi meçhulken ba­dem bahçesine bir kovan koyup hiçbir ÅŸey yapmamak düÅŸünülemez.

D ünya çapında arıların tarımın geliÅŸmesindeki rolü anlaşıldığından kovan saÄŸ­lığından tutun arı hastalıklarına kadar arıcılık sektöründe büyük bir geliÅŸme var­dır. Bu durum arı fiyatlarına da yansımaktadır. Badem yetiÅŸtiriciliÄŸini düÅŸünenle­rin arıcılık maliyetlerini de göz önünde bulundurmaları gerekmektedir.

3) Meyve

Badem a ÄŸacı 3. yılda meyve vermeye baÅŸlar. OlgunlaÅŸmış ve kurutulmuÅŸ mey­velerde dış kabuk kuruyarak kendiliÄŸinden sert kabuktan ayrılır. Meyveler kabuk özelliklerine göre 4′e ayrılır:

El ile kolayca kırılır.

Diş ile kolay, elle zor kırılırlar.

Kabukları ancak çekiçle kırılır.

Çekiçle kolay, diÅŸ ile zor kırılır. Badem aÄŸacı meyvesinin dış kısmında yeÅŸil kabuk, altında sert kabuklu mey­ve, sert kabuÄŸun içinde de yenilebilir iç badem bulunmaktadır (Bak aÅŸağıdaki fotoÄŸraflar). AÄŸaçlar, 6-8 m boylanır. Bazı hallerde yükseklikleri 12 m’ye kadar çıkabilir. Yıllık dallar üzerindeki tüm tomurcuklar aynı mevsimde büyür, ikinci dal­ların meydana gelmesi halinde aÄŸaç yayvan olur. Badem aÄŸaçları ortalama 50 yıl kadar yaÅŸar. 100 yıl yaÅŸayan aÄŸaçlara da rastlamak mümkündür